مهدی قلی بیک در زمان شاه عباس صفوی، یکی از امیران ترک در خراسان بشمار می رفت که وی در سال 1300 هجری خورشیدی دستور ساخت این حمام را صادر کرد. او بعد از ساخت این حمام آن را به مردم شریف مشهد وقف کرد. اما کم کم با توسعه و آبادانی شهر و لوله کشی آب در منازل درخواست برای حمام عمومی کمی کاهش یافت و این حمام متروکه باقی ماند. در سال 1378 سازمان میراث فرهنگی و صنایع دستی و آستان قدس رضوی اقدام به مرمت و بازسازی آن گرفت و کار آن آغاز گردید. بالاخره در سال 1385 به عنوان موزه مردم شناسی درهای حمام قلی بیک مشهد برای بازدید عموم بازگشایی شد؛ امیر مهدی قلی بیک در سال 1027 در قزوین از دنیا رفت. علاوه بر این حمام وقف های دیگری نیز از وی باقی مانده و درست بعد از فوت او جسدش را به حرم امام رضا منتقل و در آنجا دفن نمودند.

بخش های مختلف حمام قلی بیک

سربینه یا رختکن

رختکن بخش ورودی حمام میباشد و از چند غرقه بوجود آمده است، دیوارهای این بخش حمام کاشی کاری و سقف آن با نقاشی مزین شده است. همچنین قدیمی ترین نقاشی موجود در سقف این بخش حمام مهدی قلی بیک به دوره صفوی و جدیدترین آن به سال 1300 یعنی دوره قاجار برمیگردد. در ساخت رختکن حمام مهدی قلی بیک از 28 لایه ساروج بری و گچ کاری استفاده شده که شما محصور هنرمندی آن خواهید شد.

بخش های مختلف رختکن

در رختکن این حمام 4 غرفه با کارایی های متفاوت به چشم می خورد. 3 غرفه از این 4 غرفه مخصوص عموم افراد میباشد که از آن جا برای تعویض لباس ها استفاده می شده است. اما غرفه چهارم غرفه شاه نشین است و مخصوص اشراف بوده و نیز تفاوت این غرفه با 3 غرفه دیگر در اندازه و نور آن بوده که کاملا متفاوت و خاصش کرده؛ غرفه شاه نشین درست در ضلع شمالی حمام قرار گرفته شده و در این بخش فضایی هم برای صاحب حمام طراحی شده است. اینجا همان جایی است که ما اصطلاحا به آن را ” دخل ” می نامیم و افراد این امکان را دارند که از صابون، کیسه، لیف و سایر لوازم مورد نیاز برای استحمام را از این قسمت تهیه کنند.

هشتی یا میاندر

بعد از رختکن، وارد فضایی به نام میاندر می شوید. این بخش در واقع رابط مابین سربینه و گرمخانه می باشد و در وسط هشتی، حوض کوچکی قرار داده شده که با آب سرد پر می شده و جالبه بدونید که افراد مجبور بودند برای وارد شدن به رختکن پاهای خود را در این آب بشویند. این کار باعث میشده حرارت کلی بدن کمی پایین بیاید و بدن آمادگی ورود به رختکن را پیدا نماید و نیز وارد کردن پا به این حوضچه کوچک باعث مشده از سرما خوردگی بعد از استحمام جلوگیری نماید.

گرمخانه و نظافت خانه

گرمخانه محلی است که شستشوی اصلی در آن انجام میگیرد؛ همچنین این فضای مربع شکل دارای چهار ستون می باشد و سقف گنبدی شکلی دارد و نور آن نیز با گلجام های متنوعی تامین می گردد. سه غرفه در این بخش حمام مهدی قلی بیک وجود دارد که از آن ها برای نشستن استفاده می شده است. راستی فضای اصلی گرمخانه مخصوص افراد عادی بوده و بخش خلوتگاه مخصوص معلولان و افرادی بوده است که مبتلا به بیماری های مسری بودند و این افراد آب گرم مورد نیاز خود را از دریچه مخصوصی بر می داشتند. در نهایت کف حمام نیز با سنگ هایی پوشیده گشته بوده که آب به آن ها نفوذ نمی کند ، چرا که این موضوع باعث می شود که از انتقال عفونت جلوگیری بشود. در بخش شمالی گرمخانه نیز نظافت خانه ای تعبیه شده بوده که مخصوص افرادی بوده که می خواستند طی استحمام موهای زائد خود را بردارند.

خزینه

لازم به ذکر است که کف خزینه درست در غرب حمام قرار گرفته است و کمی از کف گرمخانه بالاتر است. افراد بعد از شست و شوی بدن خود در گرمخانه، وارد خزینه می شدند و با آب گرم بدن خود را آب می کشیدند. همچنین آب این بخش از حمام ابتدا از قنات و بعدها از آب چاه تامین شد؛ این آب از طریق یک سیستم لوله کشی قدیمی در حمام جریان داشته است. در این سیستم ابتدا آب از چاه سربینه به سوی خزینه رفته و در آن جا گل و لای آن در حوضچه تصفیه آب سرد ته نشین می شد و سپس آب تمیز وارد خزینه میشد و نیز این آب در دیگ های مسی کف خزینه گرم شده و در انتها به بخش های مختلف حمام پخش می شده است.

گلخن یا آتش ‌خانه

در پشت خزینه محلی به نام ” آتش خانه ” وجود داشته است که گرمای حمام مهدی قلی بیک را تامین می کرده؛ شخصی که مسئول این بخش بود ” تون تاب ” نامیده می شده و این فرد ابتدا باید هیزم، خار و خاشاک، فضولات حیوانی و دیگر مواد قابل اشتعال را تهیه می کرد و بعد از اینکار از آن ها برای تهیه آتش در این بخش حمام استفاده می شده و گرما و دود حاصل از سوختن هیزم، به وسیله انشعاباتی به نام گربه‌ رو به فضای بیرون حمام منتقل می‌ گشته و جالبه که این سیستم حین خارج کردن دود باعث گرم شدن کف و دیوارهای حمام می شد. در نهایت توجه داشته باشید که در کانال های تشکیل دهنده این سیستم همیشه مقداری خاکستر باقی می ماند؛ از این خاکستر در بعضی مواقع به عنوان مواد شوینده و یا در ساخت ملات ساروج استفاده می شد.

چاله حوض

چاله حوض در واقع همان استخر امروزی بوده که این بخش از حمام های قدیمی جنبه تفریحی و سرگرمی برای مراجعه کنندگان داشته است. افراد بعد از استحمام و تمیز شدن وارد استخر چاله حوض میشدند و در آن جا به آب تنی مشغول می شدند. چاله حوض حمام مهدی قلی بیک نسبت به دیگر حمام ها سنتی کمی بزرگتر است و در محاسبات طول، عرض و عمق استخر، ارتفاع کف تا سقف، ستون ها و گلجام های این بخش، دقت بسیار زیادی به کار گرفته شده است.

آدرس حمام مهدی قلی بیک مشهد

مشهد، انتهای خیابان اندرزگوی سیزده، انتهای بازار فرش فروش ‌ها